Çocuklar dünyaya geldikten sonra aileleri ve toplum olarak onlara bazı kurallar, gelenekler, görenekler öğretmeye çalışırız. Onları belli değer yargılarının içinde büyütmek isteriz; fakat her çocuk bu isteklerimize cevap vermeyebilir. Bu yetilerin nörobiyolojik nedenlerle kazanılmadığı durumlarda doğrudan toplumsal ilişkiler ve iletişimde bozuklukla karakterize, çocukluk çağında başlayan çeşitli hastalıkların başında “Asperger Sendromu” gelir.
Asperger Sendromunun Tarihçesi
Asperger sendromu ilk kez Viyanalı çocuk hekimi Hans Asperger tarafından 1944’te tanımlanmış; ancak bugün ki önemini 1987 yılında otizmin en önde gelen araştırmacılarından Lorna Wing tarafından yazılan bir makale nedeni ile kazanmıştır. Yani hastalık 1981’den öncesinde çok da bilinmemektedir. Doktor Asperger, bu çocukların duygularını ifade etme, empati eksikliği, toplumsal ipuçlarını anlamakta zorluk çektiklerini belirtmiştir.
Asperger Sendromunun Otizmle İlişkisi Nasıldır?
Asperger sendromu çocukluk çağında farkına varılan ve yaşam boyu süren bir nörobiyolojik bozukluktur. Söz konusu olan rahatsızlığın bağımsız bir hastalık veya bozukluk olarak tanısının geçerliliği hâlâ belirsizdir. Asperger sendromu temelde otizmdir. Otizm spektrum bozukluğunun bir alt tipi olarak gösterilir. Otizmden dil veya bilişsel gelişmede gecikme veya gerileme olmamasıyla ayrılır. Temel belirtileri aynıdır. Toplumsal ilişkide bozukluk, sözlü ve sözsüz iletişimde bozukluk, hayal gücünde yetersizlik ortak özelliklerdir. Otizmde dil gelişimi çok geç, yetersiz veya hiçtir. Asperger sendromunda ise normaldir. Asperger sendromunda zeka gelişimi normal veya normal üstüdür. Otizmde ise zeka geriliği çok fazla görülür. Asperger sendromu belirtileri otizme göre çok geç fark edilebilir. Otizmde nesne manipülasyonu, görsel mekânsal işlevler, müzik ve benzeri alanlarda olağan olmayan yetiler vardır. Asperger sendromunda ise daha çok dar alanda aşırı bilgi sahibi olma vardır. Aspergerliler, sözel otizmlidir. Bireyler normal zekaya sahiptir ama becerileri azdır. Otizmin hafif hali olarak gözükse de; kimi araştırmalar hastalığın kişiden kişiye değişiklik gösterebileceğini, ağır işleyebileceğini de göstermektedir.
Asperger Sendromunun Nedeni Nedir?
Asperger sendromunun nedeni tam olarak bilinmemektedir. Ancak, beyin işlevlerinde bir bozukluğun olduğu kesinleşmiştir. Beyin içinde birden fazla bölgede hasar vardır. Toplumsal bilişe yönelik olarak etkinlik gösteren bir sinir alanı, sağlıklı işlev görememektedir. Bununla birlikte, genetik ve genetik olmayan nedenler bir arada rol oynamaktadır. Ayrıca erkeklerde daha fazla görünür.
Asperger Sendromu Tanısı Nasıl Konur?
Asperger sendromunda tanı yaşı, çocuklukta konulabildiği gibi ileri yaşlara da uzayabilir. Ortalama tanı yaşı, 10’dur. Bunun nedeni; dil işlevlerinde bir bozukluk olmamasıdır. Dil işlevlerinde bozukluk olduğunda ise, daha çok otizm tanısı konur.
Asperger sendromu tanısı, klinik olarak belirli davranış özelliklerine göre konur. Tanı belirlenirken, aile de sürece etkin bir şekilde katılmalı, gözlem ve görüşlerini paylaşmalıdır. Asperger sendromunu geçmişte tanımlamak zorken, bu durum günümüzde daha kolay bir hal almıştır. Sendrom tanındıkça da yoğunluğu artmıştır. Otistik özellikler gösteren çocuklar içinde tanı olarak en zorlayıcı gruptur. Otizmle benzer çok fazla özellik olsa da Asperger sendromlu kişilerde toplumsal ilişkilere ait sorunlar çok fazla göze çarpmaktadır. Bir çocuğun Asperger sendromu olup olmadığını anlamak için daha çok bu alanlarla ilgili bilgi toplamak, ayrıntılı bir sorgulama yapmak gereklidir.
Asperger sendromu tanısı konan bebeklerin en küçük uyaran da bile rahatsız oldukları görülür. Vücutları çok esnektir. El becerilerinde özel sorunlar yaşarlar. Sık düşme, denge problemleri, yemek yerken üstüne dökme, çiğneme problemleri, taklit zorlukları yaşarlar. Motor becerileri zayıftır. Top atma, bisiklet sürme gibi alanlarda zorlanırlar.
Asperger Sendromlu Kişilerin Özellikleri Nelerdir?
Asperger sendromunda temel bozukluk, çevreyle yaşamsal bir ilişkinin kurulamamasıdır. Daha çok; okula başlama, hayatında büyük değişiklikler olması, iş bulma gibi durumlarda çok fazla zorlandıkları görülür. Bu zorluklar beraberinde davranış problemlerini getirir ve uyum sağlamada zorlanırlar. Asperger sendromlu bir çocuk, toplumsal kuralları yaşayarak değil; zihinsel çaba ile öğrenir. Kuralları katı bir şekilde uygular. Asperger sendromlu bir çocuğun, yaşıtlarıyla arkadaşlık kurması zor olabilir. İlişkilerden beklentisi yüksektir, karşılık ararlar.
Asperger sendromlu kişiler, insanlarla iletişimde biyolojik sebeplerden dolayı zorluk çekerler. Bu durum zaman zaman karşılarındaki insanlar için de zorlayıcı olabilir. Anlaşılmayı çok isterler; fakat bir yandan da anlaşılmak da zorluk çekerler. İlişki başlatmada, temas kurmada sorun yaşarlar. Uyumsuzluk gösterirler. Engelli ya da özürlü gözükmedikleri için de birçok insan tarafından farklı etiketler alırlar. Toplumla ilişki kurmak ister; ancak bunu tuhaf şekilde yaparlar. Tanışma, selamlaşma durumları farklıdır. Toplumsal çevreden dışlanmaları, mutsuz olmalarını sağlar. Benlik imgelerine hep bir zarar geleceğini düşünürler. Tanıdık ortamlarda bile yabancı gibidirler. Sürekli gözlemlerler. Günlük sohbetten uzak dururlar. İş yaşamında çok zorlanırlar. Pek çok iş becerilerinin üstünde bir yetenek gerektirir. İş bulmak, işinde başarılı olmak onlar için çok zor olacaktır. Bu kişilerin anlaşılmasını sağlama, onları topluma katmak için özveride bulunmak gereklidir.
Asperger sendromlu kişilerde bazen aksi yönde başarıya görülmektedir. Bir tarafta hiçbir işini yapamayan, hayatını idame ettiremeyen, sosyal ilişkileri olmayan kişilerde görülürken; bir yandan da yüksek zekaya sahip birinde karşımıza çıkabilir. Hafif Asperger sendromlular üniversite okur, evlenebilir ve genelde insan ilişkilerinden uzak işleri tercih edip başarılı olabilirler.
Bu bilgilerin toplamına bakıldığında bildiğimiz birçok ismin de Asperger sendromu olduğu ortaya çıkmıştır. Bunlardan en önemli isim Albert Einstein’dır. Bir ABD Başkanı Thomas Jefferson da Asperger sendromu özellikleri göstermektedir.
Asperger sendromunun konu olduğu bazı filmler de vardır. Bunlar; Adam, Mary ve Max, Mozart ve Balina, Benim Adım Khan, Kar Pastası, Aşkın Formülü Yok, Yağmur Adam’dır.
Asperger Sendromlu Kişilerin Duygu Durumları Nasıldır?
Duyguları anlarlar ama farklı şekilde ifade ederler. Duygu durumları çok abartılıdır. Utanç duyma, suçluluk hissi yaşamayabilirler. Mutlu ya da üzgün olduğu zamanlardaki davranışları, başkalarını rahatsız edebilir. Toplumsal kuralları anlamakta zorluk çekerler. Davranışı göründüğü şekliyle anlarlar. Ben merkezci olarak görünürler. Olaylara tek taraflı olarak bakarlar. Diğerlerinden gelen önerilere kapalıdırlar. Karşısındaki insanı anlamakta ciddi zorluk çekerler. Şakayı anlayamazlar. Çok kolay sıkılır ve kaygılanırlar. Sürekli kendileriyle ilgilidirler. Dürtü kontrolleri çok eksiktir. İş birliği, randevu alma, özür dileme gibi becerileri zayıftır. Empati sorunları vardır ama yanlış bir şey görünce müdahale ederler. Büyüdükçe daha az belirti gösterirler; ancak durumlarını bilmeleri streslerini arttır.
Vücut dilleri bozuktur. Bakış anormalliği, tuhaf yürüyüş, tuhaf yüz ifadesi, tek düze konuşma vardır. Göz teması kurarlar; ancak bakış yönünü ayarlayamazlar. Jest ve mimik kullanmakta zorlanırlar.
Konuşma hızları çok hızlı veya çok yavaş olabilir. Telaffuzları sorunludur. Bilgiççe ders veriyormuş gibi didaktik konuşmaları vardır. Konuşmaları farklıdır. Toplumsal bağlama uygun olmayan dil kalıpları halinde konuşurlar. Mecaz sözcük kullanmazlar. Niyetlerini ifade etmekte zorlanırlar. Söylediği ile kastettiğinin ne olduğunu anlamak zordur. Toplumsal öğretilerden sonuç çıkaramazlar. Çıkarım yapamazlar. Metni uzun süre takip etmekte zorlanırlar. Sözcük bulmada zorlanırlar. Sorulara kısa yanıtlar verirler. Şaka ve metaforları anlamazlar. Dil becerisinde gecikme yaşayabilirler. Sözcükleri aşırı somut anlarlar. Kopuk anlatımları vardır. Kendine özgü yeni sözcükler üretebilirler. Çok yüksek veya çok alçak sesle konuşurlar. Gitmek, gelmek gibi sözcükleri karıştırırlar.
Bunların dışında dikkatlerini nerede kullanacaklarını bilmekte zorluk çekerler. Önemsiz olanın üzerinde daha fazla dururlar. Dikkat eksikliği yaşarlar. Bir ayrıntı üzerinde saatlerce durabilirler. Dikkatleri gelişi güzel dağınıktır. Garip davranışlarının nedenleri, garip mantıklarıdır. Zamanı iyi kullanamazlar. Sınavlarda hata yapma ihtimalleri çok yüksektir. Genelleme yapamazlar. Sağduyuları eksiktir. Bir alanda çok iyi bir alanda çok kötü olurlar.
Sesleri çok gürültülü algılarlar. Kokuları abartılı bulurlar. Bütünü kavrayamaz, ayrıntılara takılırlar. Tekrarlayıcı hareketler yaparlar. Takıntılı davranış ve fikirleri vardır.
Davranış sorunları ve öfke nöbetleri olabilir. Kuralcı ve katıdırlar. Giyinme ve kişisel bakımla ilgili sorunlar yaşarlar. Değişik konular ilgilerini daha fazla çeker. Dar bir konuda çok fazla bilgi sahibidirler. Koleksiyon yapabilirler ama bunu bir amaç için yapmazlar.
Cinselliği erken yaşta keşfedebilirler. Uygun olmayan yerlerde uygunsuz şeyler yapabilirler. Karşı cinsle ilişkide çok zorlanırlar. Cinsel ilişki kurmaları zordur. Yemek konusunda hep alıştığı lezzet ve biçimi isterler. Aşırı su içebilirler. Uyku düzensizlikleri ve sorunları sıktır.
Asperger Sendromlu Kişilerin Akademik Yaşantıları Nasıldır?
Akademik yaşamları karmaşıktır. Asperger sendromlu öğrenciler, çabuk bitirme ve yaptığının doğruluğundan emin olma telaşı yaşarlar. Okul hayatında zorlanırlar. Çabuk yorulurlar. Dikkat hataları yaparlar. Motivasyonları eksiktir. Öğretmenleriyle ve arkadaşlarıyla soğuk ilişkiler yaşarlar. Kitaplara ilgilidirler. Teknik bilgiler önemlidir. Bilginin ayrıntıları üzerinde dururlar. Motor beceriler konusunda zayıf oldukları için, beden eğitimi derslerinde zorlanırlar. Ansiklopedik bilgisi fazladır. Mekanik, matematik, biyoloji, televizyon, videolar özel ilgi alanlarıdır. Çok erken yaşta okuyabilirler ama okuduğunu anlayamazlar. Sayılarla araları çok iyi olabilir.
Sevgiyi kabul etmeleri zordur. Kimseyi denetlemek ya da denetlenmek istemezler. Yalan söyleyemezler. Çocuksudurlar. Çocuklarla iletişimde ve onlarla oynamak da zorluk çekerler. Gündelik yaşamda yapılan basit işler onlar için zorlayıcıdır.
En ciddi sorunları ergenlik ve yetişkinlik döneminde yaşarlar. Asperger sendromlu kişiler zamanla toplumdan dışlanabilirler. Bu da kendilerini çok fazla yalnız hissetmelerine neden olur. Sonrasında da yaşadıkları problemlerin bütünüyle birlikte depresyon, panik atak gibi hastalıklara yakalanma ihtimalleri artar. Bilimsel bulgular da bu yöndedir.
Aspergerli çocuklara sınıf ortamında yol göstermek gerekir. Kendisine göre hedefler belirlenip, yapması için çaba sarf edilmelidir. Onlara her şey açıklanmalıdır. Kısa ve anlaşılır sözcükler kullanılmalıdır. Yapılması istenilen şeyler sıraya koyulmalıdır. Sınıf ortamında biraz özgür bırakılmalıdır. Motive edilmelidir.
Asperger Sendromu Tedavisi
İlaçlarla kesin bir tedavisi yoktur. Belli davranış ve duygusal sorunları ortadan kaldırmak ve hafifletmek için ilaç kullanılabilir. İletişim ve toplumsal bilişlerinin, aynı zamanda da kendi bilişsel sistemlerinin geliştirilmesi gerekir. Çevresindeki insanlarla uyum sağlaması üzerine de çalışabilir. Rutinler konusunda daha esnek olması sağlanmaya çalışılmalıdır. Bunların yanında da kaygısını hafifletmek gerekir. Tuhaf davranış ve algısının düzeltilmesi ve duygularını belirleme çalışılması gereken diğer konulardır.
Bunları yaparken de zihin kuramı eğitimi, sosyal becerileri geliştirme eğitimi, toplumsal öyküler, iletişimi geliştirecek görsel stratejiler, toplumsal algı becerilerini geliştirme eğitimi, fırsat öğretimi, temel tepki öğretimi, video ile model alma, akran öğretimi, rol oyunu, davranış eğitimi gibi eğitimlerle birçok alanda gelişimine katkı sağlanabilir.
Esma Sesli Şahinoğlu
Klinik Psikolog
Kaynakça
Dr. Ali Emre ŞEVİK1 , Dr. Ebru ÇENGEL KÜLTÜR2 , Psik. Hilal DEMİREL3 , Dr. Kader KARLI OĞUZ4 , Dr. Onur AKÇA5 , Dr. Eser LAY ERGÜN6 , Dr. Başaran DEMİR7 , ‘Gelişmiş Takvim Belleği Becerisi Sergileyen Bir Asperger Sendromu Olgusu’, Türk Psikiyatri Dergisi 2010;21(3):249-56
Alev Girli, ‘Asperger Sendromlu ve Yüksek İşlevli Otistik Çocukların Eğitimden Yararlanma Düzeyleri’
Prof.Dr Barış Korkmaz, Yüksek İşlevli Otizm Asperger Sendromu